اقتصاد دانش بنیان

اجرای طرح کلان ملی انـرژی هسته ای به دست بـخش خصوصی

با تکنولوژي پرتودهي چند پله بالاتر بايستيم

تکنولوژی پرتودهی صنعتی چندمنظوره گاما شاخه ای پرکاربرد از صنعت هسته ای است و عمومی ترین کاربرد آن، ارتقای شاخص های سلامت غذایی و بهداشتی در جهان است. این تکنولوژی تحولی در استانداردهای سلامت غذایی و بهداشت تجهیزات پزشکی جهان ایجاد کرده است. اکنون کشور ما در مسیر بنیان گذاشتن این سامانه ها و دست یافتن به کیفیت جهانی محصولات خود گام نهاده است. شرکت شارپرتو ایرانیان تنها نهاد بخش خصوصی کشور است که در قالب یک طرح کلان ملی، در مسیر احداث سامانه های پرتودهی صنعتی چندمنظوره گاما راه پیموده و نخستین سامانه را در نزدیکی شهرکرد به بهره برداری می رساند. در این گزارش با نگاه به کوشش این شرکت، به تعریف و ضرورت وجود این تکنولوژی، فرایند احداث، اهمیت اقتصادی آن و جایگاه کشورمان پرداخته ایم.

در سال های اخیر سند بالادستی اقتصاد مقاومتی شکل گرفته و سیاست های کلی آن ابلاغ شده است. در بند هفتم سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی بر تامین امنیت غذا، درمان و ایجاد ذخایر راهبردی تاکید شده است. در زمینه غذا، سالانه حدود 120 میلیون تن محصولات کشاورزی و مواد غذایی در کشور تولید می شود که 20 تا 30 درصد آن تبدیل به ضایعات و دفن می شوند. برای مثال، سیب زمینی همچون بسیاری دیگر از محصولات کشاورزی در کشور تولید می شود و میزان تولید مازاد بر مصرف کشور است و مازاد آن دفن می شود. پس از دفن با کمبود سیب زمینی مواجه می شویم و از کشورهای دیگر وارد می کنیم. درباره دلایل این اتفاق گفته می شود که سردخانه رسمی به میزان کافی نداریم.

چندی پیش، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد  (فائو) اعلام کرد که ایران رتبه نخست دورریز موادغذایی و تولیدکننده ضایعات محصولات کشاورزی در سراسر دنیاست. این یک سوم دورریز مواد خوراکی در ایران، حدود 35 میلیون تن مواد غذایی و معادل غذای 20 میلیون نفر در سال است. 35 میلیون تن مواد غذایی معادل 15 میلیارد مترمکعب آب شیرین کشور است. حجم واردات مواد غذایی به کشور در سال 2014 به میزان دورریز محصولات کشاورزی در این سال بود. برآورد کرده اند که ارزش پولی این میزان از دورریز، 10 میلیارد دلار برابر با 120 هزار شغل، 14 هزار مدرسه و 350 بیمارستان تخصصی صد تخت خوابی است.

مخاطراتی که سلامت غذا را تهدید می کنند

یکی از متهمان کاهش امنیت غذا، سموم شیمیایی هستند که در صنعت کشاورزی استفاده می شوند. برای نمونه، گاز متیل بروماید در انبارش محصولات استفاده می شود. براساس پروتکل های بین المللی مانند پروتکل مونترال، کشور ما متعهد شده است که استفاده از این گاز را محدود و تا پایان سال 2015 حذف کامل کند. حذف متیل بروماید به این معناست که باید سامانه های پرتودهی در کشور ساخته شوند. ولی این ماده سمی حذف نشد و از سال 95 دفن خرما نیز به محصولات دورریز اضافه شد. برای نمونه خرما که با گاز متیل بروماید در انبارها نگهداری می شود، در بسیاری از کشورها به عنوان محصول وارداتی پذیرفته نمی شود و ما بازارهای جهانی خرما را از دست می دهیم. در میوه ها، کیوی مثال خوبی است. این میوه از اکوادور به روسیه حمل شده و در آن جا پرتودهی می شود. ولی از ایران در هر فصلی به راحتی کیوی صادر نمی شود زیرا ماندگاری میوه ها از جمله کیوی بسیار پایین است. هزینه سردخانه دارد، مدت کوتاهی نگهداری می شود و در نهایت خراب و دور ریخته می شود.

یکی دیگر از حوزه های مهم امنیت غذا، کنترل آفات و حشرات است. در مبادی ورودی بسیاری از کشورهای دنیا، یک بسته ماده غذایی، میوه یا مواد چوبی اجازه ورود به آن کشور را ندارد. حتی در کالاهای مسافری، مانع ورود این اقلام می شوند. زیرا ممکن است به همراه این مواد، آفات غیربومی به آن کشور وارد شود، آفت کش مناسب در آن جا نباشد و شیوع آن، محصولات کشور میزبان را به خطر اندازد.

نگهدارنده ها گروهی دیگر از مواد شیمیایی هستند که امنیت و سلامت غذا را تهدید می کنند. گروهی از مواد غذایی مانند سوسیس و کالباس که در کشور ما به عنوان غذای ناسالم شناخته می شود، در بسیاری از کشورها غذای سالم است و هنگام صبحانه هم مصرف می شود. زیرا ادویه هایی که به این محصولات اضافه می شوند، منشا گیاهی دارند، با خاک در تماس بودند و بار میکروبی، انگل و قارچ دارند. وقتی این ادویه جات به موادی مانند سوسیس و کالباس اضافه می شوند، این میکروب ها رشد می کنند. در ایران با افزودن بسیاری از نگهدارنده های شیمیایی مانند نیترات، نیتریت و بنزوات سدیم جلوی رشد این میکروب ها گرفته می شود. ولی این مواد هم باقیمانده دارند و موجب افزایش بیماری سرطان می شوند.

سیدرضا رفیعی، مدیرعامل شرکت شارپرتو ایرانیان، می گوید: «سامانه های پرتودهی یکی از زیرساخت های مهم برای ارتقای سطح سلامت جامعه هستند. از سال 2003 در دنیا، زیرساخت پرتودهی به عنوان یک زیرساخت اساسی در زمینه امنیت غذا و درمان در کشورها شناخته شده است. سامانه های پرتودهی نسل جدیدی از تکنولوژی هستند که جای سردخانه ها، افزودنی‎های شیمیایی، نگهدارنده ها و سموم کشاورزی را گرفته اند. بسیاری از محصولات چینی مانند سیر به کشور آمده اند که ماندگاری بالا دارند و هیچ گاه سبز نمی شوند زیرا پرتودهی شده اند. پرتقال یکی دیگر از محصولات کشاورزی است که برای تنظیم بازار شب عید در کشور انبار می شود، ولی خراب و دفن می شود. پرتقال مصری پرتودهی شده به کشور وارد می شود و مدت زیادی سالم و قابل مصرف می ماند. در محصولاتی مانند سیب زمینی، سیر، پیاز و زنجبیل که غده ای هستند و جوانه می زنند، تنها راه ماندگاری و سلامت، پرتودهی است. برای تهیه مواد غذایی آماده مانند سوسیس و کالباس، ادویه ها پیش از افزوده شدن به مواد دیگر، پرتودهی می شوند تا بار میکروبی و انگلی آن ها کم شود. همچنین میکروارگانیسم موجود در مواد گوشتی که می تواند بیماری زا باشد، در پرتودهی از بین می رود. در سازمان انرژی اتمی سه بسته پسته از دهه 80 نگهداری شده است. پسته ای که کاملا پرتودهی شده، هنوز سالم است. پسته ای که با دوز پایین پرتودهی شده، کمی فرسوده شده و پسته پرتودهی نشده کاملا خراب شده است.»

شیمیایی ها نفس امنیت درمان را به شماره انداختند

در موضوع امنیت درمان، یکی از نیازهای کشور حذف فوری گاز شیمیایی اتیلن‎اکساید از سیستم استریلیزه کردن تجهیزات پزشکی است. دبیر کنگره اجرایی استانداردهای پزشکی کشور اعلام کرده است که سالانه در ایران نزدیک به 50 هزار نفر بر اثر عفونت های بیمارستانی فوت می کنند. بخش زیادی از این آمار، به دلیل عدم دسترسی به تجهیزات پزشکی یک بار مصرف استریل شده به روش غیرشیمیایی است.

یکی دیگر از مشکلات نگران کننده حوزه سلامت کشور، رشد انواع سرطان هاست. بر اساس نمودارها، سرطان در ایران رشد صعودی دارد و از هر پنج خانواده، حداقل یک نفر به این بیماری دچار است. در حالی که در کشورهای همسایه ایران مانند عراق، افغانستان، ترکمنستان و کشورهای حاشیه خلیج  فارس، چنین رشدی برای بیماری سرطان دیده نمی شود. گمان می رود که اتیلن‎اکساید، یکی از مقصران اصلی این نمودار رو به رشد باشد. اختلال در اعصاب و حافظه، بیماری های پوستی، تخریب محیط زیست، وجود پسماند، قابلیت اشتعال و انفجار از دیگر تقصیرات این ماده سمی است. در بیانیه کنوانسیون روتردام سال 1998 میلادی، کشورهای دنیا اعلام کردند که اگر کشوری برای استریل کردن تجهیزات پزشکی یا نگهداری مواد غذایی از این ماده شیمایی استفاده می کند، باید کشورهای دیگر را آگاه کند. زیرا بسیاری از کشورها به محصولاتی که با اتیلن اکساید استریل و گندزدایی شده اند، اجازه ورود نمی دهند. اکنون یکی از برنامه های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، حذف سریع گاز اتیلن اکساید است. رفیعی، مسئول طرح ساخت سامانه پرتودهی صنعتی چندمنظوره گاما، می گوید: «بهترین جایگزین این گاز در دنیا که می تواند با وسعت زیاد به حوزه سلامت سرویس دهی کند، تکنولوژی پرتودهی است. پرتودهی فرایندی سرد و فیزیکی است، برای کارکنان ایمن است، 99/99درصد کارایی دارد، محصول نهایی پرتودهی می شود، سریع و قابل اطمینان است، دوستدار محیط زیست است، پسماند شیمیایی ندارد و قدرت نفوذ بسیار بالایی دارد. برای استریل کردن بسیاری از تجهیزات پزشکی مانند گاز، باند، تیغ جراحی، نخ، سرنگ ها و صافی های دیالیز، باید سریع‎تر سامانه های پرتودهی را در کشور توسعه دهیم تا بیماری هایی مانند عفونت های بیمارستانی و سرطان ها را کنترل کنیم.» رفیعی درباره آسیب اتیلن اکساید نیز می گوید: «یکی از نمونه های آسیب احتمالی اتیلن اکساید به بیماران، صافی دیالیز و لوله های مویرگی است که با این گاز استریل می شود. بسیاری اوقات گاز اتیلن اکساید در لوله باقیمانده دارد. خون بیمار به این لوله های مویرگی می رود و به بدن بیمار بازمی گردد. یا برخی از مواد شیمیایی که برای تولید استفاده شده است، در اثر برخورد با گاز اتیلن اکساید، مواد شیمیایی دیگری تولید می کنند. برای استریل تجهیزات با گاز اتیلن اکساید، هفت فاکتور همزمان مانند دما، زمان، رطوبت، فشار و مانند این ها باید کنترل شود. در حالی که مثلا با ابری شدن هوا میزان رطوبت تغییر می کند. بنابراین بسیاری اوقات عملکرد اتیلن‎اکساید به درستی تحت کنترل نیست. از این رو مقادیر زیادی تجهیزات پزشکی استریل شده داریم که استفاده از آن ها مورد تایید وزارت بهداشت نیست. شاهد آن هم شیوع عفونت های بیمارستانی است. از مبتلایان به عفونت های بیمارستانی، کسانی که فوت نمی کنند، ناگزیر از مصرف آنتی بیوتیک های قوی هستند که آن هم مشکلاتی چون مقاومت در برابر آنتی بیوتیک ها ایجاد می کند.»

فرایند پرتودهی و ارتقای بی خطر شاخص های سلامت

پرتودهی گاما فرایندی است که همچون تابش خورشید از انرژی به صورت تابش استفاده می کند. این تابش ها از چشمه های ساخته دست انسان مانند چشمه کبالت60، باریکه الکترونی و ماشین‎آلات اشعه ایکس تامین می شوند. دیواره سامانه پرتودهی بتنی است و در آن استخر کبالت قرار دارد. کالا در حامل یا نوار نقاله بارگذاری و به سوی اتاق پرتودهی هدایت می شود. سپس وسط قلب سلول قرار می گیرد و از کنار چشمه کبالت عبور داده می شود. اشعه گاما با دوز معین از کبالت 60 ساطع می شود و همه میکروب ها و میکروارگانیسم ها را از بین می برد. نشانگر دوزیمتر پس از پرتودهی از رنگ زرد به قرمز تغییر می کند که نشانه کامل شدن پرتوگیری محصول است. فرایند پرتوگیری هر یک بسته انبوه تجهیزات پزشکی حدود هشت ساعت زمان می برد. پرتودهی در محصولات خوراکی و تجهیزات پزشکی، با حفظ کیفیت و با دوزهای مختلف انجام می شود. سپس جعبه از اتاق پرتودهی به بیرون حرکت داده می شود. بلافاصله برای جابه جایی ایمن با نشان رادورا، نشان بین المللی پرتودهی توسط اشعه، برچسب گذاری می شود و سپس به کامیون های حمل ونقل برای ارسال به فروشگاه های خواربار هدایت می شود. فقهی، کارشناس علمی طرح احداث سامانه پرتودهی صنعتی چندمنظوره گاما، می گوید: «در پرتودهی، اگر دوز پرتو از اندازه لازم کمتر باشد، خاصیتی که دنبال آن هستیم، یعنی کاهش بار میکروبی رخ نمی دهد و اگر دوز پرتو بالاتر از اندازه باشد، به کالا آسیب می رسد.»

بزرگ ترین مشتریان مواد غذایی پرتودیده

امریکا و پس از آن چین، بزرگ ترین مصرف کنندگان خدمات پرتودهی در دنیا هستند. بیشترین سامانه های پرتودهی در امریکا وجود دارد. بر اساس قوانین سلامت امریکا، آن دسته از مواد غذایی که در مبدا پرتودهی نشده باشند، اجازه ورود به این کشور را ندارند و محصولات از کشورهایی به این کشور وارد می شوند که سامانه پرتودهی آن ها در لیست تاییدشده وزارت کشاورزی این کشور باشند. بدین معنا که میان این کشورها پروتکلی امضا و در آن مشخص می شود که محصول در کجا پرتودهی شده و چه نهادی آن را وارد می کند. در این میان اگر این کشور خواهان محصولاتی از کشورهایی باشد که مجهز به سامانه پرتودهی نیستند، محصول در سه ورودی گمرکی مشخص امریکا که برای این منظور ساخته شده‎اند، پرتودهی می شوند و سپس اجازه ورود می یابد. نشان رادورا، نشانی است که روی بسته بندی مواد غذایی پرتودهی شده برای آگاهی مصرف کنندگان درج می شود. این آرم نشانه سلامت آن ماده غذایی است. در کشورهایی مانند امریکا، پرتودهی مواد غذایی و داشتن این نشان روی کلیه مواد بسته بندی الزامی است.

فرایند طراحی، ساخت و بهره برداری از سامانه پرتودهی گاما

یک سامانه پرتودهی اولیه و بدون توسعه به حدود دو هکتار زمین نیاز دارد. ساخت و طراحی آن یک کار تخصصی و چندرشته ای از شاخه های عمران، سازه، مکانیک، کنترل و هسته ای است. برای طراحی، متخصصان علاوه بر تکنولوژی دانش خود، باید الزامات هسته ای را رعایت کنند. در طراحی سامانه پرتودهی صنعتی چندمنظوره گاما شهرکرد که به نام شهید مجید شهریاری، دانشمند هسته ای کشور که سال ها پیش ترور شد، نام گذاری شده است، این الزامات توسط تیم هسته ای رعایت شده است. ساخت چنین سامانه ای توسط تیم های سازه و با رعایت استانداردهای مختلف انجام می شود. یکی از آن ها، استاندارد سختگیرانه 107 آژانس بین المللی انرژی اتمی است که در ایران، زیر نظر نظام ایمنی هسته ای کشور کنترل می شود. رفیعی می گوید: «اکنون با طراحی و ساخت نخستین سامانه پرتودهی صنعتی چندمنظوره گاما در شهرکرد، تکنولوژی طراحی و ساخت آن در اختیار شرکت شارپرتو ایرانیان قرار گرفته است. ما با شرکت روس اتم یک شراکت استراتژیک داریم که ریسک تامین کبالت برای آینده را بسیار پایین آورده است. در ساخت و تجهیز چنین سامانه ای، تنها نیاز به چشمه های کبالت که در قلب سلول بارگذاری می شود در ایران تامین نمی شود.» تکنولوژی ساخت رآکتورهایی که این کبالت را تولید می کنند، در انحصار امریکا و روسیه است و کشورهای دنیا برای تامین آن به این دو کشور وابسته هستند. چین و هند نیز هر کدام یک رآکتور به اندازه مصرف خود دارند.

پراکندگی سامانه های پرتودهی صنعتی گاما برای هر استان یا هر دو استان، یک سامانه است. رفیعی، مسئول طرح سامانه پرتودهی شهرکرد، می گوید: «حفظ و نگهداری چشمه های کبالت باید تحت الزامات ایمنی هسته ای دنیا باشد. این الزامات بسیار پیچیده هستند، زیرا نگهداری از کبالت بسیار حساس و اشتباه در آن خطرناک است. همچنین ساخت سامانه های پرتودهی سخت، زمان بر و تخصصی است. برای ساخت سامانه، ایمنی در برابر هرگونه حادثه ای باید پیش بینی شود. حتی اگر یک هواپیما روی سامانه پرتودهی سقوط کند، زمین لرزه با ریشتر بالا، صاعقه و سوانح طبیعی رخ دهد، باید شرایط مناسب برای حفظ کبالت پیش بینی شده باشد. دیواره ها نباید ترک بخورند و ذره ای آب از استخر آن نباید نشت کند. به همین دلیل سامانه پرتودهی گاما را در همه جا نمی توان ساخت.»

تاریخ تکنولوژی پرتودهی صنعتی در جهان و ایران

مطالعات پرتودهی مواد غذایی از ابتدای قرن بیستم آغاز شده و اکنون 50 سال از تجاری سازی آن می گذرد. تکنولوژی پرتودهی برای نخستین بار در ارتش امریکا و برای ذخیره سازی و حفظ مواد غذایی سربازانی استفاده شد که ماه ها روی ناو زندگی می کردند. سپس سازمان های فضانوردی برای ذخیره سازی غذای فضانوردانی که برای مدت طولانی در سفینه بودند، به این تکنولوژی نیاز پیدا کردند. بنابراین ارتش امریکا این سرویس را به سازمان فضانوردی داد تا بتوانند برای مدت طولانی و کیفیت بالا، غذای فضانوردان را ذخیره کنند.

در ایران، در سال های 1360 تا 1363 و در زمانی که بسیاری از کشورهای دنیا با این صنعت آشنا نبودند، نخستین سامانه پرتودهی با همکاری یک شرکت کانادایی در زمان ریاست شادروان دکتر مصطفی سهراب پور در سازمان انرژی اتمی کشور ساخته شد ولی توسعه نیافت و شرکت کانادایی این دانش را در اختیار کشور ما نگذاشت. سپس سامانه دیگری در این سازمان ساخته شد. برای بار سوم، بخش خصوصی به میدان آمد و شرکت شارپرتو ایرانیان، سومین سامانه را با ظرفیت های بالاتر احداث کرد. اکنون سامانه شهرکرد در 17 کیلومتری شهرکرد و 60 کیلیومتری اصفهان، با ظرفیتی بالاتر از مجموع دو سامانه پیشین، در آستانه بهره برداری است. در این سامانه به زودی چشمه های کبالت به محل سایت می رسند و سپس نصاب برای بارگذاری چشمه ها اعزام می شود. اکتیویته کبالت سامانه شهرکرد 500هزار کول کبالت60 است که تا دومیلیون ظرفیت افزایش و بارگذاری دارد. بهترین عمر کبالت بسته به میزان سرویس دهی آن، میانگین پنج سال است و هرگاه افت کند، به همان میزان یا بیشتر به آن اکتیویته می افزایند. دکتر سیدامیرحسین فقهی، استاد مهندسی هسته ای دانشگاه شهید بهشتی، می گوید: «حوزه پرتودهی تاکنون متولی دولتی داشت. شادروان دکتر مصطفی سهراب پور و سپس شادروان دکتر مجید شهریاری همواره در اندیشه توسعه این فناوری بودند ولی روحیه علمی آنان متناسب با درگیری های بازار کار نبود و از سویی تاکنون چنین حمایتی از آن نمی شد.» رفیعی، مسئول طرح سامانه پرتودهی صنعتی چندمنظوره گاما در شهرکرد، نیز می گوید: «بیشترین نیاز کشور ما به تکنولوژی پرتودهی گاما، در حوزه ذخایر راهبردی مانند ستاد تنظیم بازار برای حفظ محصولات کشاورزی و افزایش ضریب سلامت و امنیت ابزارهای درمانی است. امروز بسیاری از کارخانجات تولیدی کشور، محصول را پس از تولید برای پرتودهی به ترکیه، روسیه یا چین می فرستند. زیرا پرتودهی در برخی صنایع بسیار حیاتی است. برای تامین چشمه کبالت یک سامانه پرتودهی، همه کشورها به روسیه و امریکا وابسته هستند. ما به جز چشمه کبالت، به تکنولوژی طراحی و ساخت سامانه در کشور دست یافته ایم. ساخت نخستین پروژه، انباشت تجربه و دانش برای ما داشت و ساخت سامانه های بعدی چندان دشوار نخواهد بود. زیرساخت های فراگیرشدن این سامانه ها در کشور طی سال های گذشته کمابیش فراهم شده است. از زمان اعلام نیاز به سامانه تا ساخت و بهره برداری آن با مشارکت شرکت روس اتم، کمتر از دو سال زمان نیاز است. مزیت این شرکت روسی در این است که یکی از صاحبان چشمه های کبالت در دنیاست و ما نگران تامین چشمه های کبالت حتی در شرایط تحریم نخواهیم بود.»

شرکت روس اتم یکی از بزرگ ترین شرکت های هسته ای دارای تکنولوژی پرتودهی صنعتی گاماست. این شرکت هم اکنون در هند پروژه های مشابهی انجام می دهد. 22 کشور دنیا مانند فنلاند، انگلیس، فرانسه و آلمان تکنولوژی پرتودهی را از روسیه گرفته اند. در ارزیابی های اولیه برای ایران پنج سامانه پرتودهی پیش بینی شده بود که در شمال شرق، شمال غرب، مرکز و دو سامانه در جنوب کشور که یکی احتمالا در بندرعباس است، احداث شود. اکنون برای مرکز کشور سامانه شهرکرد با جانمایی دقیق و درنظر گرفتن کلیه الزامات زیست محیطی ساخته شد. سامانه شمال کشور توسط انرژی اتمی ساخته شد و در تهران سازمان انرژی اتمی سامانه ای دارد ولی برای دیگر سامانه ها هنوز اقدامی نشده است. رفیعی می گوید: «این طرح، یک بار با راه آهن تلاقی پیدا کرد و کار دو سال متوقف شد. از طرفی، با توجه به تحریم های هسته ای، دست یابی به این تکنولوژی و مراودات به سختی صورت گرفت.»

وابستگی اقتصاد و اشتغال به تکنولوژی هسته ای

تکنولوزی پرتودهی صنعتی گاما، یک سامانه زیرساختی است که از مسیر آن می توان بخشی از مشکل صادرات کشور را که اکنون با چالش مواجه است، رفع کرد تا با کسب استانداردهای روز دنیا، فرصت های دوباره ای برای صنایعی چون خشکبار، مواد غذایی و تجهیزات پزشکی فراهم شود. همچنین یک سوم منابع خوراکی کشور که غذای 20 میلیون نفر در سال است، دفن نمی شود و تجهیزات پزشکی کشور به دلیل وابستگی به گاز اتیلن اکساید، بازار خود را از دست نمی دهند. روسیه یکی از بزرگ ترین بازارها را داراست و سرمایه گذاری مشترک با این کشور برای احداث سامانه ها و ابراز علاقه آنان به خرید محصولات کشاورزی ایران، فرصتی برای تجار ایرانی فراهم می کند. در قوانین صادراتی آینده جهان، به محتوای بار میکروبی کالاها توجه بیشتری می شود و کالاهای دارای بار میکروبی، اجازه حمل ونقل نخواهند داشت. آسیب های ناشی از محصولات غذایی وارداتی مانند حملات بیولوژیکی که در کشور ما هم رخ داده است، با قرنطینه سخت گیرانه در دنیا اعمال می شود. برای نمونه این قوانین شامل واردات چوب نیز می شود. بدون تکنولوژی پرتودهی، واردات چوب از روسیه با مشکل مواجه است. زیرا میکروارگانیسم های چوب در محیط بسیار سرد روسیه زنده نیستند ولی در دمای ایران رشد می کنند و می توانند به جنگل ها آسیب برسانند. فقهی، دکتری مهندسی هسته ای، می گوید: «در کشورهای پیش رفته ای مانند ژاپن، زمانی که تکنولوژی هسته ای به صنعت و زندگی مردم وارد شد، تعداد مشاغلی که در پیوند با کاربرد پرتوها بود، با شیب زیادی افزایش یافت و پس از مدتی با شیب ملایم ادامه داشت. اگر کشور ما به صنعت هسته ای وارد و در این صنعت اشتغال زایی شود، مشاغل های تک ایجاد می شود و هم سطح استانداردها بسیار بالا می رود.»

مهم تر این که 30درصد دورریز و دفن مواد غذایی آماری تکان دهنده است که اگر جلوی آن گرفته شود، 30درصد از منابع خود را ذخیره کرده ایم، اتلاف آب مجازی کمتر شده، هزینه انبارمانی و واردات کاهش یافته، صادرات افزایش می یابد، آسیب به محیط زیست و استفاده از کود شیمیایی به حداقل می رسد. بنابراین روش پرتودهی گاما کارکردی چندگانه در اقتصاد غذایی دارد. در حوزه درمان نیز، عفونت های بیمارستانی و بیماری های ناشی از استریل با مواد شیمیایی، چرخه ای از هزینه ها و بار روانی را بر دوش جامعه می گذارد که می توان با روش های نوین آن را کنترل کرد. وقتی از هزینه مواد شیمیایی کاسته و محصولی باکیفیت در حد استانداردهای روز تولید شود، به این معناست که روی آن محصول کشاورزی دوباره سرمایه گذاری شده است. این شامل خشکبار، مرکبات، میوه ها و کلیه محصولات کشاورزی است. اکنون رقبای ایران با رعایت استانداردها، با قیمت بالاتر و مزه های پایین تر، بازارهای ما را گرفته اند. در مواردی این قیمت ها 10 برابر بالاتر از قیمت های ماست. با این زیرساخت، صادرکننده نگران سالم ماندن محصول نیست و توان خود را برای ارتقای برند، صنعت بسته بندی، بازاریابی و... می گذارد.

فاصله تا الزامی شدن تکنولوژی پرتودهی بسیار است

بسیاری از استانداردها، از آن جا که زیرساخت کافی در کشور ندارند، الزام آور نیستند. اکنون وزارت بهداشت مشتری اصلی تکنولوژی پرتودهی گاماست تا بتواند استانداردهای بهداشت و سلامت را ارتقا دهد. رفیعی می گوید: «وزارت بهداشت خواهان آن است که ظرفیت سامانه شهرکرد با کلاس خطر D به تجهیزات پزشکی به ویژه صافی های دیالیز و تجهیزاتی مانند پروتز که در بدن انسان استفاده می شوند، اختصاص یابد. هرچند که این سایت ها چندمنظوره هستند و می توان گروه های کالایی متنوعی را پرتودهی کرد. سامانه شهرکرد در فاز نخست به پرتودهی تجهیزات پزشکی اختصاص دارد. این سامانه برنامه توسعه دارد و فاز دوم آن به محصولات غذایی و کشاورزی اختصاص می یابد. محصولات کشاورزی حجم و وزن بیشتری دارند و دوز پرتودهی آن ها پایین تر است.»

قرار است در شش سال آینده، 10 سامانه پرتودهی توسط شرکت خصوصی شارپرتو ایرانیان در کشور احداث شود. سامانه بعدی بزرگ تر و با ظرفیت بیشتر در نزدیکی تهران احداث خواهد شد. رفیعی می گوید: «این سامانه چندبرابر سامانه شهرکرد ظرفیت خواهد داشت و برای تجهیزات پزشکی و مواد غذایی و کشاورزی استفاده خواهد شد.»

جایگاه علمی ایران در تکنولوژی هسته ای

در میان گرایش های مهندسی هسته ای، دو گرایش مستقیما با مردم و صنعت ارتباط دارند و دو گرایش در حوزه انرژی هستند. تولید سوخت هسته ای و ساخت رآکتورهای هسته ای، دو گرایش انرژی هسته ای هستند که در تمام دنیا دولت متولی آن است. پرتوپزشکی و کاربرد پرتوها با مردم و صنایع ارتباط دارند.

فقهی، معاون پژوهشی دانشکده مهندسی هسته ای دانشگاه شهید بهشتی، می گوید: «در گرایش کاربرد پرتوها، یکی از ساده ترین کاربردها، صنعت پرتودهی است. فناوری پرتودهی، کاربردهای بسیاری در حوزه نفت وگاز، پتروشیمی، خودروسازی، صنایع نظامی، صنایع هوافضا، صنایع موشکی، حوزه کشاورزی در اصلاح نباتات و بسیاری حوزه های دیگر دارد. این بخشی از کاربرد صلح آمیز تکنولوزی هسته ای در رشد کشور است. تلاش برای ساخت سلاح هسته ای، اتهامی است که برخی کشورها از روی دشمنی به ایران وارد می کنند و آن را بهانه می کنند تا مانع ورود صنعت هسته ای به حوزه اشتغال و اقتصاد شوند. اگر صنعت هسته ای و به ویژه دو گرایش مرتبط با پرتوها در کشور فراگیر شود، سایر صنایع را ارتقا می دهد. مثلا شیمی در هسته ای، الکترونیک در هسته ای، مواد در هسته ای، صنعت جوش در هسته ای، بالاترین سطح این صنایع است. برای نمونه در صنعت نفت وگاز، اگر بخواهیم از خام فروشی به سمت تولید و صادرات محصولات پایین دستی برویم، یکی از الزامات ما، نهادی کردن صنعت غیرمخرب هسته ای است. مخالفان خارجی توسعه تکنولوژی هسته ای به خوبی می دانند که اگر این باب در ایران باز شود، سطح استاندارد در کشور ما بالا می رود و چرخه‎ای از توسعه در کشور رخ می دهد. اگر کشوری بتواند در زمینه تکنولوژی صلح آمیز هسته ای فعالیت کند، در تمام حوزه های دیگر با استانداردهای بالا می تواند فعالیت کند. چون که صد آمد، نود هم پیش ماست. دولت مردان و مردم باید به پایشگران صنعت دنیا در حوزه هسته ای اعتماد کنند و در توسعه صنایع هسته ای صلح آمیز بکوشند. من اعتقاد ندارم توسعه این بخش در دست دولت است. در بخش خصوصی تولید ارزش و ارزش افزوده اهمیت دارد. دولت باید از جایگاه اجرایی خارج شود و در جایگاه حمایتی قرار گیرد تا رقابت شکل گیرد.»

دانش تکنولوژی هسته ای در کشور، در حد تئوری و شبیه سازی است و در سطح آزمایشگاه باقی مانده و به صنعت وارد نشده است. فقهی می گوید: «دانشجو باید در میدان آموزش ببیند. مانند اتفاقی که در شاخه پزشکی می افتد. وقتی تهدیدی به حوزه هسته ای کشور وارد می شود، دانشجویان حوزه هسته ای ضعیف می شوند و سطح اضطراب در آن ها بالا می رود. رشد و تربیت نیروی انسانی زمان بر است. به ویژه اگر نیروی انسانی آسیب  دیده باشد.»

سطح امنیت یک تکنولوژی امنیت بخش

در سال 1980، بحرانی در امریکا و اروپا پیش آمد و ایمن بودن اشعه پرتودهی مورد تردید قرار گرفت. به دنبال آن کمیته مشترکی از فائو، WHO و آژانس بین المللی انرژی هسته ای، پس از یک سال کار و بررسی، گزارشی را منتشر و ایمنی مواد غذایی پرتودیده را دوباره تایید کردند. در سال 2011، سازمان ایمنی مواد غذایی اروپا جداگانه ایمن بودن مواد غذایی پرتودیده را تایید کرد. بر اساس گزارش سازمان غذا و داروی امریکا، سازمان های FDA، WHO و USDA امنیت و سلامت مواد غذایی پرتودیده را تایید می کنند. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، آژانس بین المللی انرژی اتمی، اتحادیه اروپا، سازمان بهداشت جهانی، سازمان جهانی حفاظت از نباتات، سازمان تجارت جهانی، سازمان غذا و داروی امریکا، سازمان جهانی استاندارد ایزو و کدکس از سازمان های حامی توسعه تکنولوژی پرتودهی هستند.

کاربردهای فرهنگی و سیاسی تکنولوژی پرتودهی

پس از آن که نامه های حاوی سیاه زخم توسط القاعده به کاخ سفید ارسال و توسط تیم های امنیتی کشف شد، سامانه های پرتودهی برای از بین بردن هرگونه میکروب یا ویروس احتمالی در نامه ها و بسته های پستی به یاری تیم های ضدتروریستی آمدند.

همچنین اشیای باستانی پس از اکتشاف، در مواجهه با هوا و رطوبت قرار می گیرند و میکروارگانیسم های جدیدی در آن ها به وجود می آید که باعث فرسایش و نابودی شی می شود. کتب خطی نفیس و کهن نیز به تدریج فرسوده می شوند یا موریانه ها آن ها را نابود می کنند. تکنولوژی پرتودهی در این جا به یاری حفظ میراث فرهنگی می آید، کیفیت ظاهری را حفظ و عمر اشیا را طولانی می کند و آن ها را از میکروارگانیسم ها در امان می دارد. آنچه در این گزارش گفته شد، تنها بخش کوچکی از کاربردهای فراوان پرتودهی گاماست.

آشنایی با شارپرتو ایرانیان

شرکت شارپرتو ایرانیان در سال 1389 و با هدف طراحی، ساخت و راهبری سامانه های پرتودهی گاما و الکترون تاسیس شد. در سال 90 با سازمان انرژی اتمی، پژوهشکده علوم و فنون هسته ای قراردادی نوشت تا دانش فنی ساخت سامانه تامین شود. در سال های بعد این شرکت مستقل شد و با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، مرکز طرح های کلان ملی، به طور مستقل این حوزه را پیگیری کرد تا انتقال تکنولوژی پرتودهی از مسیر خرید دانش فنی محقق می شود. شادروان دکتر مصطفی سهراب پور به بخش هسته ای این شرکت پیوست و مدیرمسئول بخش هسته ای و مسئول مذاکرات بود. برای انتقال این تکنولوژی، تیمی برای ارزیابی لایسنسورهای مختلف دنیا تشکیل شد. سپس شرکتی را یافت که بخواهد و بتواند تکنولوژی و دانش فنی ساخت سامانه پرتودهی را انتقال دهد. اکنون شارپرتو ایرانیان به عنوان شرکتی با دانش کافی در طراحی و ساخت سامانه پرتودهی شناخته می شود. شرکت دولتی روس اتم نیز آن را به عنوان یک شرکت دارای صلاحیت در این زمینه شناسایی کرده است.

منبع: مجله دانش بنیان